Sơn mài là gì? Những điều ít ai biết về chất liệu đặc biệt này

Sơn mài – một chất liệu mang đậm dấu ấn nghệ thuật truyền thống Việt Nam – không chỉ là lớp phủ trang trí, mà còn là linh hồn của những bức tranh nghệ thuật độc đáo, bền đẹp theo thời gian. Nhưng không phải ai cũng có kiến thức về chất liệu đặc biệt này. Cùng Đông Phương Art khám phá những điều ít ai biết về chất liệu sơn mài “lịch sử” này nhé!

I. Sơn mài là gì?

Sơn mài là một loại chất liệu truyền thống được sử dụng trong nghệ thuật thủ công và mỹ thuật Việt Nam, đặc biệt nổi bật trong lĩnh vực tranh sơn mài. Về mặt kỹ thuật, sơn mài là một loại sơn tự nhiên được khai thác từ cây sơn ta và thường mọc ở vùng trung du Bắc Bộ.

II. Nguồn gốc và lịch sử của sơn mài

1. Từ cổ đại đến hiện đại

Sơn mài không chỉ xuất hiện ở Việt Nam mà còn tồn tại từ hàng ngàn năm trước ở nhiều nước châu Á như Trung Quốc, Nhật Bản và Triều Tiên. Tuy nhiên, sơn mài Việt Nam có bản sắc riêng, phát triển mạnh từ thời nhà Lê – Nguyễn với kỹ thuật dùng sơn ta để trang trí trên đồ gỗ, đồ thờ tự.

Trường Mỹ thuật Đông Dương

Từ đầu thế kỷ 20, cùng với sự thành lập của Trường Mỹ thuật Đông Dương, sơn mài chính thức trở thành một chất liệu nghệ thuật độc lập. Những họa sĩ tiên phong như Nguyễn Gia Trí, Tô Ngọc Vân, Nguyễn Tư Nghiêm… đã nâng tầm tranh sơn mài thành một trường phái riêng biệt trong nghệ thuật tạo hình hiện đại Việt Nam.

2. Biểu tượng nghệ thuật truyền thống

Sơn mài từ đó không chỉ là kỹ thuật tạo bề mặt mà còn là ngôn ngữ nghệ thuật, thể hiện chiều sâu văn hóa và bản sắc dân tộc. Những tranh sơn mài phong cảnh, tranh sơn mài hoa sen, tranh đồng quê, hay tranh tứ quý tùng cúc trúc mai đều phản ánh vẻ đẹp thuần Việt một cách đầy tính triết lý.

=> Bạn có thể tham khảo kĩ hơn về: Lịch sử và giá trị nghệ thuật của tranh sơn mài Việt Nam

III. Những điều ít ai biết về chất liệu sơn mài

1. Chất liệu sơn đặc biệt – Sơn ta từ thiên nhiên

Sơn được sử dụng trong tranh sơn mài Việt Nam được coi như linh hồn của tranh sơn mài truyền thống. Là nhựa của cây sơn ta, chiết xuất từ cây sơn mọc ở vùng trung du và miền núi Bắc Bộ như Phú Thọ, Yên Bái,... (được trồng và cho ra nhựa tốt). Loại sơn này có đặc tính dẻo, bền, có khả năng chống thấm nước, chống mối mọt và tạo độ bóng tự nhiên rất cao khác hẳn với sơn công nghiệp hiện đại. 

Nhựa từ cây Sơn ta

Bản thân sơn ta là sơn mềm, màu cánh gián, được đựng vào những hộp bằng gang sắt. Được cho rằng: “Quá trình phản ứng với chất sắt sẽ chuyển từ màu cánh gián sang màu đen rất đẹp và không có màu nào có thể giống được màu sơn ta. Nên để phân biệt các cụ ngày xưa đã đặt tên, đó là màu then.”

Ngoài sơn ta, nghệ nhân còn có thể pha trộn thêm dầu trám, dầu trẩu, nhựa thông hoặc nhựa dó để tạo các hiệu ứng bề mặt khác nhau.

2. Hệ thống màu truyền thống từ khoáng chất

Tranh sơn mài truyền thống thường dùng một số màu cơ bản như đen cánh gián, đỏ son, vàng kim, bạc ánh... Các màu này được chế từ khoáng chất hoặc kim loại (như oxit sắt, vàng lá, bạc vụn) nên không bị phân huỷ bởi ánh sáng hay thời gian.

Ngoài ra, nghệ nhân còn sử dụng bạc thếp, bạc dán, bạc xay, bạc dầm hay vàng thếp để tạo các điểm nhấn rực rỡ. Tùy theo ý tưởng sáng tác, họa sĩ có thể kết hợp thêm vỏ trứng, vỏ trai, vỏ ốc, bột điệp (vỏ sò nghiền mịn) để tăng thêm tính thẩm mỹ và chiều sâu.

3. Cấu trúc nền gỗ – Chìa khóa cho độ bền tranh

Không giống như những loại sơn công nghiệp hiện đại, sơn mài đòi hỏi kỹ thuật và tay nghề cao. Sơn mài phải được làm hoàn toàn bằng tay. Mỗi sản phẩm đều trải qua hàng chục công đoạn như:

• Khung nền (gọi là "vóc") thường làm từ ván ép, gỗ mít, hoặc MDF

• Gỗ được xử lý chống cong vênh, rồi bọc thêm vài lớp vải màn dán với hỗn hợp sơn và đất son. Mỗi lớp được phơi khô rồi chà nhẵn – lặp đi lặp lại 5–10 lần để tạo một nền tranh chắc chắn và phẳng mịn, sẵn sàng cho công đoạn sơn phủ

• Gắn họa phẩm như vỏ trứng, vỏ trai, vàng thếp, bạc dán một cách cẩn thận và kĩ lưỡng

• Mài thủ công bằng nước và đá mài để tạo ra lớp ánh sáng tự nhiên

• Đánh bóng bằng sơn ta trong suốt

Gắn họa phẩm như cẩn trứng, khảm trai ...

4. Kỹ thuật mài tạo hiệu ứng ánh sáng và chiều sâu độc đáo

Không giống tranh sơn dầu hay tranh màu nước, tranh sơn mài không thể hiện hình ảnh qua đường nét trực tiếp mà qua việc mài lộ các lớp sơn đã được phủ chồng lên nhau. Chính kỹ thuật mài bằng tay này tạo nên vẻ đẹp đặc trưng:

• Các lớp sơn, kim loại và chất liệu bên dưới được hé mở từng chút một, tạo nên ánh sáng ngầm, lung linh, huyền ảo.

• Tranh có độ sâu thị giác, tạo cảm giác ba chiều nhờ hiệu ứng xuyên lớp, như thể ánh sáng phát ra từ bên trong bức tranh.

• Mỗi tranh là một bản thể duy nhất, vì quá trình mài bằng tay không thể tái lập chính xác y hệt.

Kỹ thuật mài nghệ thuật

5. Thời gian hoàn thiện lâu, có thể kéo dài hàng tháng

Một bức tranh sơn mài đẹp thường mất từ 2–6 tháng để hoàn thành. Mỗi lớp sơn cần thời gian khô tự nhiên, sau đó lại mài, rồi mới tiếp tục lớp tiếp theo. Đó là lý do vì sao tranh sơn mài cao cấp luôn có giá trị nghệ thuật và vật chất cao.

6. Độ bền vượt thời gian – Chất lượng của tranh sơn mài cao cấp

Một điểm cộng nổi bật của tranh sơn mài cao cấp là độ bền vượt trội. Nếu được bảo quản tốt, bức tranh có thể giữ nguyên màu sắc và hình ảnh trong 50–100 năm, thậm chí lâu hơn.

• Sơn ta sau khi khô hoàn toàn có độ cứng và chống thấm tự nhiên, giúp tranh chống ẩm mốc rất hiệu quả.

• Màu sắc từ khoáng chất và kim loại không bị bay màu dưới ánh sáng hay nhiệt độ cao.

• Tranh không bị nứt nẻ theo thời gian như một số chất liệu sơn khác.

Điều này khiến tranh sơn mài trở thành lựa chọn lý tưởng cho tranh phòng khách, tranh phòng thờ, hay quà tặng sơn mài cao cấp, đồng thời là vật phẩm nghệ thuật mang giá trị lâu dài trong sưu tầm.

IV. Ứng dụng thực tế của sơn mài trong đời sống hiện đại

1. Trong mỹ thuật

Sơn mài vẫn là chất liệu chủ đạo trong các tranh nghệ thuật tại nhiều triển lãm trong và ngoài nước. Những tranh trừu tượng hiện đại kết hợp sơn mài và phong cách đương đại đang tạo nên một xu hướng mới.

2. Trong không gian sống

Sơn mài được ứng dụng nhiều trong tranh trang trí, từ tranh treo phòng khách sang trọng, tranh treo phòng ăn đến tranh văn phòng hay tranh đơn giản mang phong cách Nhật Bản, Hàn Quốc. Không gian sống được nâng tầm nhờ ánh sáng lấp lánh của sơn mài.

3. Trong quà tặng cao cấp

Các sản phẩm quà tặng sơn mài như hộp đựng, khay trà, tranh mini, lọ hoa… được nhiều doanh nghiệp và cá nhân ưa chuộng trong dịp lễ Tết, hội nghị hay quà biếu. Vừa sang trọng vừa đậm chất truyền thống – sơn mài là lựa chọn khó thay thế.

KẾT LUẬN

Sơn mài không chỉ là chất liệu – đó là cả một tinh thần nghệ thuật, một nét đẹp truyền thống được gìn giữ qua bao thế hệ. Khi bạn treo một bức tranh sơn mài treo tường trong nhà, đồng nghĩa với việc bạn đang gìn giữ và lan tỏa giá trị văn hóa Việt. Nếu bạn đang tìm kiếm sự khác biệt, độc đáo và chiều sâu nghệ thuật, hãy để tranh sơn mài Việt Nam là điểm nhấn trong không gian sống và tâm hồn của bạn.

Thông tin liên hệ:

Website: dongphuongart.com.vn

Hotline: 096 995 1966

Địa chỉ: Nhà A2, 118 Nguyễn Khánh Toàn, Cầu Giấy, Hà Nội