Quy trình làm tranh sơn mài truyền thống "tỉ mỉ"
Tranh sơn mài không phải là một bức tranh được “vẽ” như tranh sơn dầu hay màu nước. Đây là sự kết hợp giữa nghệ thuật tạo hình và kỹ thuật thủ công tinh xảo, đòi hỏi hàng chục công đoạn tỉ mỉ, kéo dài từ vài tháng đến nửa năm để hoàn thành một tác phẩm.
Cùng Đông Phương Art khám phá quá trình làm tranh sơn mài truyền thống xem tỉ mỉ như nào để hiểu vì sao tranh sơn mài Việt Nam được đánh giá cao cả về nghệ thuật lẫn giá trị văn hóa nhé!
I. Khởi đầu từ chất liệu đặc biệt: Sơn ta
Sơn ta – loại nhựa đặc biệt được chiết từ cây sơn, chủ yếu phân bố ở các tỉnh miền núi và trung du phía Bắc Việt Nam như Phú Thọ, Yên Bái, Hòa Bình – là vật liệu cốt lõi của nghệ thuật sơn mài.
Nhựa sơn được thu hoạch bằng cách cạo thân cây, sau đó lọc, lắng và phơi ủ nhiều lần để đạt được độ trong, bóng và dẻo phù hợp. Loại sơn này có đặc tính khô chậm, kháng nước, độ bám dính cao và giữ màu tốt – yếu tố quan trọng giúp tranh sơn mài cao cấp trường tồn theo thời gian.
II. Quy trình làm tranh sơn mài
1. Chọn chất liệu và làm vóc
- Chọn gỗ làm nền (vóc): Gỗ phải khô, không cong vênh, thường dùng gỗ mít, ván ép hoặc gỗ xoan.
- Làm vóc: Phủ nhiều lớp vải (thường là vải màn) trộn keo và đất son lên mặt gỗ. Mỗi lớp phủ cần được phơi khô tự nhiên, sau đó mài nhẵn.
- Phơi khô trong nhiệt độ và độ ẩm “vừa đủ”. Sau khi đã phủ lớp sơn thì ngay lập tức phải đưa vào buồng ủ/buồng chụp. Buồng được xây kín, trong 1 khoảng không vừa đủ và được vẩy nước lên tường xung quanh. Và các lớp phủ sẽ được hong khô bằng sự kết hợp của độ ẩm trong buồng và bốc hơi nóng từ mặt đất lên. Khi khô bằng cách này thì lớp phủ không bị mất đi độ ẩm và sẽ được bền lâu hơn hết.
2. Chà nhám và làm phẳng vóc
Sau khi làm vóc, bề mặt tranh được chà nhám nhiều lần bằng giấy ráp hoặc đá mài để đảm bảo độ phẳng tuyệt đối. Nếu phát hiện bong tróc hoặc lồi lõm, nghệ nhân phải trám lại, rồi tiếp tục mài đến khi đạt tiêu chuẩn.
3. Tạo hình và phân lớp màu
- Phác họa hình ảnh: Nghệ nhân phác sơ đồ bố cục, đường nét chính trên mặt vóc bằng phấn hoặc bút chì.
- Lên màu nền (còn gọi là “tô màu âm”): Màu sắc chính được tô ở các lớp trong, thường là đen, đỏ son hoặc nâu cánh gián. Đây là lớp sẽ “hiện ra” sau quá trình mài.
4. Khảm chất liệu trang trí độc đáo
Sau khi tạo phôi xong, nghệ nhân sẽ bắt đầu “dàn dựng” bố cục tranh bằng nhiều vật liệu quý như:
- Khảm vỏ trứng: Vỏ trứng gà, vịt được rửa sạch, hong khô, sau đó đập vụn hoặc cắt theo hình khối để dán vào tranh. Vỏ trứng tạo ra hiệu ứng ánh sáng độc đáo.
- Khảm trai (xà cừ): Mảnh xà cừ (ốc biển) được cắt, mài mỏng, dùng trong các mảng ánh sáng như mặt trời, áo dài, đồ vật.
- Dát vàng, bạc: Lá vàng hoặc bạc được dát vào chi tiết điểm xuyết, tạo điểm nhấn quý phái.
- Bột điệp (từ vỏ trai nghiền mịn): Tạo bề mặt nhũ ánh lung linh.
5. Phủ sơn nhiều lớp (từ 5 đến 15 lớp)
- Mỗi lớp sơn (thường dùng sơn then đen hoặc son đỏ) được phủ lên toàn bộ tranh.
- Mỗi lớp đều cần để khô tự nhiên trong điều kiện độ ẩm thích hợp (khoảng 3–7 ngày/lớp), sau đó được mài nhẹ.
- Đây là giai đoạn giúp tạo chiều sâu và độ bền cho tranh.
6. Vẽ tranh – giai đoạn khơi dậy linh hồn nghệ thuật
Trong tranh sơn mài truyền thống, vẽ không chỉ là tạo hình mà còn là tạo lớp. Các họa sĩ thường chia bức tranh thành nhiều tầng lớp – từ phần nền, phần họa tiết đến phần điểm sáng.
Kỹ thuật vẽ chìm giúp tạo chiều sâu, trong khi kỹ thuật vẽ nổi làm các chi tiết bắt sáng. Màu sắc chủ yếu được lấy từ khoáng chất: màu đỏ, đen, vàng, trắng và xanh, không phai, không xỉn theo thời gian.
7. Mài tranh – giai đoạn tạo hồn cho tranh
- Mài thủ công bằng tay: Dùng giấy nhám hoặc than hoạt tính, mài từng lớp một để hiện dần các lớp màu, chất liệu bên dưới.
- Quá trình này giúp làm “hiện” lên những phần khảm (vỏ trứng, vàng bạc) và tạo hiệu ứng hình ảnh ẩn hiện độc đáo.
- Người thợ phải điều khiển tay cực kỳ khéo léo: mài đủ sâu để lớp dưới hiện lên, nhưng không quá mạnh để làm mất chi tiết.
8. Vẽ phủ nét và tô điểm sau cùng
- Sau khi mài hoàn chỉnh, nghệ nhân sẽ dùng sơn màu để chỉnh sửa, nhấn mạnh chi tiết.
- Các đường nét nhỏ như mắt, lông mày, hoa văn, đường viền… được thêm vào để hoàn thiện bố cục
9. Đánh bóng và hoàn thiện
- Sau khi đã hoàn thành phần tranh và mài, nghệ nhân sẽ phủ một lớp sơn ta bóng mỏng lên toàn bộ bề mặt. Lớp này không chỉ tạo độ bóng trong trẻo mà còn bảo vệ tranh khỏi bụi bẩn, ẩm mốc và ánh nắng mặt trời.
- Cuối cùng, tranh sẽ được kiểm tra lần cuối về bố cục, màu sắc, và độ hoàn thiện trước khi đưa ra trưng bày hoặc sử dụng làm tranh sơn mài treo tường, tranh văn phòng, hay tranh trang trí nội thất cao cấp.
KẾT LUẬN
Quy trình làm tranh sơn mài truyền thống không chỉ là một chuỗi thao tác thủ công phức tạp mà còn là hành trình gìn giữ tinh hoa nghệ thuật dân tộc. Từ nhựa cây sơn đến một tác phẩm nghệ thuật hoàn chỉnh, mỗi bước đều chứa đựng tâm huyết, kỹ thuật và bản sắc riêng. Trong thời đại hiện nay, khi nghệ thuật đang chuyển mình mạnh mẽ, việc gìn giữ và phát triển sơn mài truyền thống không chỉ là bảo tồn giá trị văn hóa, mà còn là cách để đưa nghệ thuật Việt Nam vươn ra thế giới.
Liên hệ ngay hotline: để được tư vấn và chọn tranh phù hợp với nhu cầu của bạn