Trong dòng chảy nghệ thuật dân tộc, tranh sơn mài Việt Nam đã vươn mình trở thành một trong những thể loại mỹ thuật đặc sắc nhất, mang tầm vóc không chỉ trong nước mà còn được quốc tế công nhận. Từ một kỹ thuật trang trí truyền thống, sơn mài đã được nâng tầm thành ngôn ngữ hội họa nhờ công lao của các người tiên phong – những nghệ sĩ đầu thế kỷ 20 đã dám thử nghiệm, đổi mới và sáng tạo không ngừng. Họ là ai, và họ đã đóng góp gì cho mỹ thuật nước nhà? Cùng Đông Phương Art tìm hiểu nhé!
1. Sơn mài – từ chất liệu thủ công đến ngôn ngữ hội họa
Trước khi trở thành chất liệu tạo hình, sơn mài Việt Nam vốn là kỹ thuật sơn thủ công truyền thống, dùng để trang trí đồ thờ, đồ nội thất, vật phẩm cung đình hoặc dân gian. Tuy đẹp và bền, nhưng sơn mài chưa từng được xem là chất liệu hội họa đúng nghĩa cho đến đầu thế kỷ 20, khi mỹ thuật hiện đại bắt đầu hình thành dưới ảnh hưởng của trường Mỹ thuật Đông Dương (École des Beaux-Arts de l’Indochine).
Tại đây, những sinh viên và giảng viên người Việt đầu tiên đã mạnh dạn thử nghiệm đưa sơn ta – loại sơn truyền thống của Việt Nam – vào các sáng tác nghệ thuật. Đây là bước ngoặt làm thay đổi hoàn toàn số phận của sơn mài.
2. Nguyễn Gia Trí – “Phù thủy” của sơn mài hiện đại
Nếu phải chọn một cái tên tiêu biểu nhất cho tranh sơn mài Việt Nam, không thể không nhắc đến họa sĩ Nguyễn Gia Trí (1908–1993). Ông được xem là người đưa tranh sơn mài từ thủ công lên tầm hội họa đỉnh cao, kết hợp kỹ thuật mài – khảm – dát vàng – vỏ trứng để tạo nên những bức tranh có chiều sâu và hiệu ứng ánh sáng đầy mê hoặc.
Dấu ấn Nguyễn Gia Trí:
- Là một trong những sinh viên xuất sắc của Trường Mỹ thuật Đông Dương.
- Tiên phong kết hợp phong cách phương Tây (bố cục, biểu đạt) với chất liệu truyền thống.
- Tác phẩm nổi bật: "Thiếu nữ trong vườn", "Vườn xuân Bắc Trung Nam" – được trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam.
- Được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật năm 1996.
Nguyễn Gia Trí đã biến sơn mài thành một ngôn ngữ tạo hình riêng biệt, không thể trộn lẫn, mở ra khả năng biểu đạt mới cho hội họa Việt.
3. Nguyễn Khang – Người đầu tiên đưa sơn mài vào hội họa hiện đại
Nguyễn Khang (1912–1989) là họa sĩ được xem là người đầu tiên sáng tác tranh sơn mài hiện đại tại Trường Mỹ thuật Đông Dương. Ông không chỉ là người tiên phong trong kỹ thuật mà còn trong tư duy.
- Năm 1939, ông hoàn thành tác phẩm "Thiếu nữ và trẻ em" – được coi là bức sơn mài hội họa đầu tiên của Việt Nam.
- Ông tập trung vào chủ đề đời sống, nông thôn, con người lao động – đưa nội dung gần gũi vào chất liệu cao cấp.
Nguyễn Khang góp phần định hình phong cách tả thực trong tranh sơn mài, đồng thời giúp mở rộng chủ đề và tính nhân văn trong tranh.
4. Trần Văn Cẩn – Gạch nối giữa truyền thống và hiện đại
Trần Văn Cẩn (1910–1994), một trong những họa sĩ lớn nhất của mỹ thuật Việt Nam thế kỷ 20, cũng góp phần không nhỏ vào quá trình phát triển của tranh sơn mài.
- Ông không chỉ sử dụng sơn mài mà còn kết hợp với chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa để chuyển tải tinh thần thời đại.
- Tranh sơn mài của ông hướng đến tính khái quát cao, có chiều sâu về tư tưởng nhưng vẫn mềm mại và giàu chất thơ.
- Tác phẩm tiêu biểu: "Em Thúy", "Nữ dân quân miền biển", "Mùa gặt".
Trần Văn Cẩn chính là gạch nối giữa thế hệ mỹ thuật Đông Dương và mỹ thuật cách mạng, giúp sơn mài trở thành phương tiện thể hiện lý tưởng xã hội.
5. Tô Ngọc Vân – Dù không chuyên sơn mài, vẫn là người khơi nguồn
Tô Ngọc Vân (1906–1954), tuy nổi tiếng với sơn dầu, lại có vai trò quan trọng trong việc khích lệ học trò thử nghiệm chất liệu sơn mài. Trong vai trò giảng viên, ông khuyến khích thế hệ họa sĩ trẻ như Nguyễn Gia Trí, Nguyễn Khang… khám phá những khả năng mới của sơn mài, coi đó là cách tìm lại bản sắc dân tộc trong mỹ thuật hiện đại.
6. Các nghệ sĩ kế thừa và phát triển sau này
Sau thế hệ tiên phong, nhiều họa sĩ thế hệ kế tiếp đã phát triển sơn mài theo những hướng đi mới:
- Phạm Hậu: nổi bật với tranh phong cảnh sơn mài có bố cục hoành tráng.
- Nguyễn Tư Nghiêm: sử dụng sơn mài trong phong cách trừu tượng, tạo nên ngôn ngữ rất riêng.
- Hoàng Tích Chù, Nguyễn Tiến Chung: dùng sơn mài để khắc họa đời sống nông thôn, cách mạng.
- Hồ Hữu Thủ (miền Nam): đưa sơn mài vào phong cách biểu hiện, gần với mỹ thuật quốc tế.
Ngày nay, nhiều nghệ sĩ trẻ tiếp tục thử nghiệm sơn mài với các yếu tố nghệ thuật đương đại, video art, chất liệu mới – nhưng vẫn không tách rời gốc truyền thống.
7. Ý nghĩa của những người tiên phong
Họ không chỉ là nghệ sĩ mà còn là những nhà khai phá. Nhờ sự dũng cảm thử nghiệm, dám thoát khỏi giới hạn khuôn mẫu, những người tiên phong đã:
- Tái định nghĩa sơn mài: từ kỹ thuật trang trí thành một thể loại hội họa.
- Khơi nguồn cho một phong cách hội họa độc đáo Việt Nam.
- Góp phần tạo nên bản sắc mỹ thuật Việt hiện đại, khác biệt với Trung Quốc, Nhật Bản hay phương Tây.
Kết luận
Hành trình phát triển của tranh sơn mài Việt Nam là hành trình từ làng nghề đến bảo tàng, từ thủ công đến nghệ thuật đỉnh cao – và điều đó sẽ không thể xảy ra nếu thiếu những người tiên phong dám đổi mới. Họ là linh hồn của tranh sơn mài hiện đại, là cầu nối giữa truyền thống và tương lai. Nhờ họ, tranh sơn mài Việt không chỉ sống sót mà còn phát triển mạnh mẽ trên bản đồ mỹ thuật thế giới.
Liên hệ ngay hotline: 096 995 1966 hoặc đến ngay showroom Đông Phương Art để chiêm ngưỡng, trải nghiệm và sở hữu những bức tranh độc đáo cho riêng mình!
Thông tin liên hệ:
Website: dongphuongart.com.vn
Hotline: 096 995 1966
Địa chỉ: Nhà A2, 118 Nguyễn Khánh Toàn, Cầu Giấy, Hà Nội